بۇركەنشىك اتى: ابىلپەيىز كوگەداي
(استانا قالاسى)
«ۇلت بولمىسى ادەبي سىيلىعى» بايقاۋىنا
ۇستانىم مەن ۇيات
(ماقالاعا كىرىسپە)
I
اڭگىمە ءالحيسساسىن ءاليحان بوكەيحاننان باستاساق. ۇلت كوسەمىنە «قاراعىم، جالعىزىمسىڭ قازاقتاعى» دەپ كوكباي اقىن بەرگەن باعا سول بيىگىندە مەنمۇندالاپ تۇر. ءاسىلى، مۇنداي ادام الاشقا ءالى قايىرلىس بەرمەدى دەسەك، قاتەلەسپەگەن بولار ەدىك. تاۋ تۇلعانىڭ توعىز توم ەڭبەگىن ءجىتى زەردەلەگەن جان بولسا، بۇل بايلامنىڭ راس ەكەندىگىنە تاعى ءبىر كوز جەتكىزگەن بولار ەدى. ءبىز كىتاپتان الپىس ەكى تامىرى تەك الاش دەپ سوققان ازاماتتىڭ وتانشىل ءھام مەملەكەتشىل ماحابباتىن كورەمىز. باز بىرەۋلەر ەلگە قىزمەت ەتۋدى ەلۋ توم ەڭبەك جازۋ دەپ تۇسىنەتىن شىعار. راس، ارامىزدا الەكەڭدەي ەنسيكلوپەديست، ەرۋديت بىلىمدىلەر دە تابالار. ماسەلە ءتىپتى دە وندا ەمەس. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ادامدىقتىڭ ەڭ بيىك ولشەمى ەسىل ەردىڭ ءوزى ايتقانداي «...ۇلتىنا، جۇرتىنا قىزمەت قىلۋ – بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» دەر ەدىك.
بۇگىنگى سالماق ءتۇسىرىپ ساراپتاماق تاقىرىبىمىز دا وسى ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە بولماق. ىشىنە عالامات سىر سىيعىزعان وسى ءبىر قاناتتى قاعيدانى اركىم ءوز ورەسى جەتكەن جەرگە دەيىن تۇسىنەرى ءمالىم. ءتىپتى، ءماتىننىڭ سوڭىن الا تۇرعان مىنەز ءسوزىن كەي «كەمەڭگەرلەرىمىز» يمان دەپ قاساقانا بۇرمالاپ تا جىبەرگەن ەكەن. مۇنداي قۇقىقتى ول شىركىندەرگە كىم بەرگەن، قانداي اقىسى بار ەدى دەيسىڭ قاپالانىپ. اۆتوردىڭ ءتول ءسوزىن تولەۋگە جىعىپ، اركىم ءوز ويىنان ءسوز قوسارلاپ، بىلايشا بىلىقتىرا بەرەتىن بولسا، ءتۇپ ءماتىننىڭ ەشقانداي دا قۇنى قالمايدى عوي. ال، جارايدى، يمان دەپ وزگەرتۋگە تىراشتانعان-اق ەكەنبىز. بۇدان بولىپ بوكەيحانوۆتىڭ مارتەبەسى بيىكتەپ، ارۋاعى اسپانداپ كەتە مە سوندا؟ ءبىز ءون بويىمىزدى مەڭدەگەن سانا سىرقاتىنان تۋىنداعان وسى ءبىر «تىراشتانۋ» سيمپتومىنا سالدەن كەيىن قايىرا ورالاتىن بولامىز. مۇنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە ءاليحان الەمىن تولىققاندى تۇسىنبەۋىمىزدىڭ سالدارى عانا. بۇل جەردەگى الاش كوسەمى ايتىپ وتىرعان مىنەز ۇعىمىنىڭ يمان سوزىنە ءۇش قايناسا دا سورپاسى قوسىلمايدى. ارينە، يمان ۇعىمى اللا مەن ادام اراسىنداعى ەكەۋارا تانىم (سەنىم) ماسەلەسى. ال الاش ارىسىنىڭ ءدال وسى جەردە قولدانىپ وتىرعان مىنەز ءسوزى ازاماتتىق ۇستانىم (پرينسيپ) تۋراسىندا بولىپ وتىر. ادام بالاسىنا ەڭ جەتپەيتىنى دە ءام كەرەگى دە وسى مىنەز دەيدى الەكەڭ.
تۇسىنگەن ادامعا ءاليحان ماقالاسىنىڭ ءار جولىندا اساۋ مىنەز انادايدان مەنمۇندالاپ تۇرادى. ۇلت كوسەمىنىڭ ۇستانىمىنان كۇلبىلتەلەۋ دەگەندى اتىمەن تاپپايسىڭ. سويتسەك، بوكەيحانوۆتىڭ ازاماتتىق امبيسياسى اقىرعى جارىعى تۇگەسىلەر تۇسقا دەيىن و باستان-اق بەلگىلەنىپ قويىلعان ەكەن. «ءتىرى بولسام، حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن!..» دەگەنى وسى ءسوزىمىزدىڭ بۇلتارتپاس دالەلى عوي.
ۇلت كوسەمى اتالعان ۇعىمعا بار بولمىسىمەن قىزمەت جاساپ، وسى ۇستانىم جولىنان ءبىر اينىماستان دۇنيەدەن وزدى.
ەندىگى كەزەكتى ەستەلىككە بەرسەك. ءاليحاننىڭ تۋعان باۋىرى سماحان نۇرمۇحامەد ۇلى: «الەكەڭنىڭ مىنەزى: ەش قازاقپەن ارازبىن دەمەيتىن، قاستىق قىلمايتىن، جەك كورەتىن ادامىمەن امانداسپايتىن، سويلەسپەيتىن. قازاقتىڭ ەش نارسەسىن المايتىن. ...الەكەڭنىڭ ءبىر جولداسى – ۋاق تەمىرعالي نورەكين ەكىنشى گوسۋدارستۆەنني دۋما شلەنى. ءاليحان «ەلگە ەڭبەك قىلمادى» دەپ تەمىرعاليگە وكپەلەپ، كورمەي كەتتى».
بىزدە ءبىر موجانتوپاي تۇسىنىك سالتانات قۇرعان. بۇل نە دەسەڭىز، ازاماتتىڭ دارەجەسىن شەن-شەكپەنمەن يا بولماسا بيىك لاۋازىممەن عانا باعالايتىن بەيشارالىق. مۇنسىز (مانداتسىز ) ول ادامنىڭ دارىنى تاۋ تەڭسەلتەردەي مىقتى بولسا-داعى قوعام الدىنداعى قۇنى كوك تيىنعا تەڭ. بۇعان تۇلعانى شىعارماشىلىعىنان جەكەلەي ءبولىپ الىپ قاراۋ تەندەنسياسىن دا قوسارلاي كەتكىمىز كەلەدى. قىزىق، ادامنىڭ ءوزى مەن ونەرىن ءوزارا ءبولىپ قاراستىراتىن بولساق، ونىڭ شىن بەينەسىن اتالعان قوس ءومىرىنىڭ قايسىسىنا قاراپ باعالايمىز سوندا؟ بۇدان شىن تۇلعانىڭ تولىققاندى سۋرەتىن كورە الامىز با؟
بىزدە وسى «كىسىڭىز» بىلايعى ومىرىندە بارىپ تۇرعان دونجۋان، سىن ساعاتتاردا ۇلت مۇددەسىن ساتقان بەيشارا بولسا داعى بيىك لاۋازىمنىڭ بىرىندە قىزمەت ىستەسە بولعانى ۇلت قايراتكەرى بولىپ ەسەپتەلە بەرەدى. بۇگىندە اباي مەن الاش ارىستارىنىڭ اتىن مالدانۋ قازاققا جاقسى بولىپ كورىنۋدىڭ قۇرالىنا اينالدى. اتالعان ادامداردىڭ ەڭبەگىن تۇگەلگە دەرلىك جاتقا سوققانىمەنەن، نە ۋادەدە، نە ۇستانىمدا (پرينسيپتە) تۇرا المايتىن «ازاماتتاردىڭ» ءتىزىمىن جىپكە تىزەر بولساق قيسابىنا جەتپەس ەدىك. بىردەن ايتا كەتەلىك. بۇل ەشقانداي دا الاشتىڭ اق جولى ەمەس. بۇل بار بولعانى ارۋاقتاردىڭ اتىن جامىلعان الاياقتىقتىڭ جولى. بولمىسى ءبىرتۇتاستىققا ۇلاسپاعان مۇنداي پەندەنى تۇلعا دەپ تانۋدىڭ ءوزى قالاي بولار ەكەن؟ وكىنىشتىسى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەلدىڭ «ەركەلەرى» مەن «سەركەلەرى» (قاراپايىم عانا وسى ءبىر قاعيدالارمەن ەمەس) جوعارىداعى جارتىكەش كريتەرييلەرمەن انىقتالىپ كەلەدى.
ءبىز شىن تۇلعانىڭ نارقىن بىلەتىن تانىمنان تولىققاندى ايىرىلعاندىقتان، وسىنداي جاداعاي جانداردان عالامات قايراتكەر جاساۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرمىز. ال ولار بولسا، قازاقتى ەل ەكەن دەپ تە مەنسىنبەيدى. تىلىڭدە سويلەمەيدى، تانىمىڭدى تۇسىنبەيدى، دالىرەك ايتار بولساق، ونىڭا تۇكىرگەنى بار. ءبىر سوزبەن پايىمداساق، بۇگىنگى بيلىكتى ۇلتتىڭ بوزجۋسان بولمىسىن بىلمەيتىن، قازاقتىقتان ەش حابارى جوق كوسموپوليتتەر باسقارىپ وتىر. قازىناسى قازاقتى توناۋمەن عانا قامپايعان سول بەيباقتاردىڭ بويىندا ءاليحاننىڭ جوعارىداعى، «قازاقتىڭ ەش نارسەسىن المايتىن، قاستىق قىلمايتىن» مىنەزى بولعاندا قالاي بولار ەدى، ياپىر-اي، دەيسىڭ. الاش كوسەمىنىڭ ەستەلىكتەگى «...ەكىنشى گوسۋدارستۆەنني دۋما شلەنى» دەپ وتىرعانى قازىرگىنىڭ دەپۋتاتتىق مانداتى عوي. بۇگىندە ولارعا «ەلگە ەڭبەك قىلمادى» دەپ وكپەلەمەك تۇرماق، بىلايشا ويلاعانىڭنىڭ وزىنە ۇيالاتىن جاعدايعا جەتتىك. (ەلدەگى ەكىجۇزدىلىك، قىسقا كۇندە قىرىق قۇبىلۋ سەكىلدى قىلىقتارىمىزدى تىزسەك، بۇل ءبىر بايتاق اڭگىمەگە جۇك.) قىسقاسى، قانداعى مىنەز شاكارىمشە ايتساق «تايعاناق مىنەز، ەكى تىلگە» الدەقاشان اينالىپ ۇلگەرگەندىگىن ءوزىمىز دە اڭداماي قالىپپىز. ەگەر دە ءاليحان تالابىمەن كەلىسەر بولساق، بىزدەگى تۇلعاتانۋمەن ونى باعالاۋدىڭ بارومەترى مۇلدە قاتە قالىپتاسقان ەكەن. ءاليحانعا سالساق، تۇلعانى باعالاۋدىڭ ۇشار باسىندا ونىڭ ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگى مەن ءبىرتۇتاس مىنەزى الدا تۇرۋى ءتيىس. بىزدىڭشە، بۇگىندە كىمنىڭ كىم ەكەندىگىن بىلمەككە بوكەيحانوۆ تۇلعاسى اۋاداي قاجەت. سەبەبى ءاليحان كوزقاراسىنىڭ تەزىمەن قاراعاندا شىن تۇلعانىڭ انىق سۋرەتى تولىققاندى كورىنەر ەدى. وتانشىل سانامىزدىڭ سالماعى دا وسى ءبىر ولشەم تىلشەسىنىڭ قالاي قوزعالارىنا تىكەلەي قاتىستى. مۇنى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ار-ۇياتىمىزدىڭ الدىنا توسقان ازاماتتىق ميزانتاسى دەپ اتاساق تا بولادى.
II
ەندىگى ءسوزدى جوعارىدا ۋادە ەتكەن «تىراشتانۋعا» قاتىستى تاقىرىبىمىزعا بۇرساق دەيمىز. بۇدان ءبىراز كۇن بۇرىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە «وسى اباي ناماز وقىعان با، الدە وقىماعان با؟» دەگەن سىڭايداعى اڭگىمەنىڭ دۋ ەتە قالعانى بار. داي-داي تالاسقا تۇسكەن ەكى توپتىڭ تامىر سوعىسىنان ءبىز مىنانى اڭدادىق.
ءبىرىنشىسىنىڭ ماقساتى ابايدى نامازعا جىعىپ ارتىنا ۇيىتىپ قويماققا تىراشتانۋ بولسا، سوڭعىسىنىڭ نيەتى دانىشپاندى قالايدا دىنگە قارسى قويۋ. قوس تاراپتىڭ قىلىعىنا قاراپ وتىرىپ، قاراداي قانىڭ قاينايدى. ال، ەندى العاشقىسىنىڭ ارەكەتىنە كەلەيىك. جارايدى، ابايدى ساجدەگە جىعىپ ارتىمىزعا ۇيىتىپ-اق قويدىق دەلىك. بۇدان بولىپ ءبىزدىڭ ۇتارىمىز قانشا؟ وسىلاي ەتسەك كەمەڭگەردىڭ قىرىق بەس قارا ءسوزى (عاقىلياسى) قىرىق سەگىزگە ەسەلەنىپ، اقىندىعى ارتىپ كەتە مە سودان. حاكىمنىڭ «باتين مەن زاھير»، «يماني گۇل»، يا بولماسا «كۇنى-تۇنى ويىمدا ءبىر-اق ءتاڭىرى»، «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەپ جالعاسا بەرەتىن جوتالى ۇعىمدارىنىڭ ءبىرى دە بۇلار ءۇشىن ولشەم ەمەس ەكەن. ولارعا بار كەرەگى ابايدىڭ ناماز وقىعانى عانا...
ناماز دەگەننەن شىعادى، سوڭعى مەزەتتەردە ءيسى ادامزاتتى «ساجدەگە باس قويعاندار مەن قويماعاندار» دەپ ەكى عانا ءبولىپ قارايتىن «دانىشپاندار» پايدا بولدى. شىركىندەرمەن ديدارلاسا قالساڭىز دۇمشەلىگىنەن ادام قورقادى (ءتۇپتىڭ-تۇبى قازاقتىڭ قاسىرەتى وسىلاردان بولار ما ەكەن دەپ قامىعامىن.) بابالار بولمىسىمەن سۋارىلعان ۇلتتىق تانىمنىڭ بۇلار ءۇشىن ءبىر تيىندىق تا قۇنى جوق. وسىدان بولار، وي جوسىنىمىزدىڭ قۇلدىراپ كەتكەنى سونشالىق، قازاقتىڭ قاراپايىم عانا ءسوزى مەن قاعيداسىن تۇسىنە المايتىن جاعدايعا جەتتىك. ماسەلەن، زەرە اجەمىزدىڭ جان دەگەندە جالعىز ۇلى قۇنانبايدى دارەتسىز ەمىزبەگەنى جايىندا ءبىر دەرەك بار. وسى ءبىر ويدان الاپات اقيقات جاساعانىمىز سونشالىق، ءدىننىڭ دەڭگەيىن دارەتپەن ولشەگەن ولەڭدەردى قارداي بوراتتىق تا جىبەردىك. بۇل شىن مانىندە ادامنىڭ تازالىعى جايلى ايتىلعان ويىنىڭ (استارلى) ماعىناسى عانا عوي (ايتپەگەندە، تۇندە ومىراۋ سۇراپ وتىز رەت ويانعان پەرزەنتىن ءاز اجەمىزدىڭ «ءاي، قۇنانباي، سەن جىلاماي ءسال سابىر ەتە تۇر، مەن دارەت الىپ كەلەيىن» دەپ ورنىنان وتىز رەت تۇرىپ ەمىزبەگەنى ايدان انىق قوي.) ەڭ باستىسى، ءبىزدىڭ اقىل-وي مەن ار-ۇياتىمىزدىڭ دارەتى (تازالىعى) بار ما؟
ماسەلەنى وسىلاي قويعاندا عانا بۇل ۇعىمنىڭ مانىنە تەرەڭدەي ەندەگەن بولار ەدىك. قۇرمەتتى وقىرمان قاۋىم، ءبىز بۇل جەردە ناماز بەن دارەتتى جالعانعا شىعارىپ، ادەيى ىلىك ىزدەگەلى وتىرعامىز جوق. «... ءاربىر اقىلى بار كىسىگە يمان پارىز، ءاربىر يمانى بار كىسىگە عيبادات پارىز...» دەگەن حاكىمنىڭ دارەت پەن نامازدى (ياعني تاعات-عيباداتتى) يماننىڭ كۇزەتشىسى رەتىندە عانا قاراستىرعانى جايىندا ايتىپ وتىرمىز. «... كۇزەتشى كۇزەتكەن نارسەسىنىڭ اماندىعىن ويلاماي، ءبىر عانا وياۋ تۇرماعىن قاسد قىلسا، ول نە كۇزەت؟ كۇزەتكەن نارسەسى قايدا كەتتى؟ ماقسات كۇزەتىلگەن نارسەنىڭ اماندىعى، تازالىعى ەمەس پە؟» دەيدى.
شاماسى ءبىز يمان مەن عيباداتتىڭ ورىنىن ءوزارا الماستىرىپ العانعا ۇقسايمىز ( يماندى بولۋدى «تەك ناماز وقۋ دەپ» تۇسىندىرەتىندەردىڭ ارەكەتى وسى ءبىر ءسوزىمىزدىڭ مىسالى.)
ال، ەندى ەكىنشى توپتىڭ ىسىنە ايتار ءۋاجىمىز مىناۋ: اللاسىز ابايتانۋدىڭ ەشقانداي دا ءمانى جوق. اقىننىڭ «التىن ساندىق كەۋدەسىنىڭ كىلتى» تەك قانا ءدىن. ءدىندى (اللانىڭ اقيقاتىن) بىلمەگەن ادامدى اباي ماڭىنا دا جولاتپايدى. اباي ول ادام ءۇشىن اشىلماس قاقپا، تاسكەرەڭ تۇنەك كۇيىندە قابارىپ قالا بەرەدى. قۇر «كۇشەنۋىمىزدىڭ» كەمەڭگەر بيىگىنە كەلتىرەر تيتتەي دە زارارى جوق ەكەندىگىن تۇسىنسەك قوي، شىركىن.
تىم بولماعاندا قازاقتىڭ «ۇيات بولادى» دەگەن ۇلى ۇعىمىنا توقتالساق ەتتى...
«ءدىن تالاسى»
(ءا.بوكەيحانوۆتىڭ اۋدارماسى جايلى از عانا ءسوز)
III
سوڭعى كەزدەرى قازاقياداعى ءدىن ماسەلەسى كۇردەلى جاعدايعا اينالىپ بارادى. ەلدەگى تىلدىك بولىنۋشىلىككە ەندى دىندىك الا-قۇلالىق قوسىلدى. بەس قازاق بەس ءتۇرلى ءدىني ۇعىمدارعا يلانىپ، ءبىر ۇستەلدىڭ باسىندا اڭگىمەلەرى جاراسپايتىن جاعدايعا جەتتى. وسىدان ون جىل بۇرىنعى سەنىمگە تۇسكەت سىزات جارعاقشاعى جىراعا اينالىپ ادام اتاپ وتە الماستاي حالگە ۇلاستى. ءسال شەگىنىس. يسلامداعى سۇننەت پەن شەيىت توپتارىنىڭ ءوزارا شيەلەنىسىنەن بىرەر مىسال كەلتىرە كەتەلىك. ءبىرىن-بىرى قىرمانداي قىرعان بۇل اعىمدار ارەكەتىنەن ءسىز قانداي قۇدايشىلىقتى كورىپ وتىرسىز. قوس اعىمنىڭ ادام اۋلاعان قاراما-قايشىلىعى ءبىر-اق كۇندە پايدا بولا قويعان جوق قوي. سەنىمگە تۇسكەن سەلكەۋلەر كەيىن كەلە ءتۇرلى كوزقاراستار مەن دوگمالارعا ۇرىندىرسا، بۇلجىماس قاعيدالار سوڭى قانتوگىستەرگە اكەلىپ سوقتىردى. ەشقانداي ءدىلمارسۋ ەمەس، بىزدەگى دەسترۋكتيۆتى ءدىني توپتار ارەكەتىن قازىردەن باستاپ اۋىزدىقتاپ ءبىر ءپاتۋاعا جۇمىلدىرماساق، ءتۇپتىڭ-تۇبى وسى كەپكە ۇرىندىرارى انىق.
مۇنى كەش تۇسىنگەن مەملەكەت كورپۋسىنىڭ كۇرەسكەرلىگى وكىنىشكە قاراي، حيدجاپ پەن ساقالدان اسپاي-اق قويدى. ساقالدىڭ ءبىر ءوزى عانا ساياسي ارەنانىڭ قىزۋ پولەميكاسىنا اينالدى. بۇل ءبىزدىڭ تەك ءدىن الىپپەسىمەن عانا تۇيىقتالعانىمىزدى، دالىرەك ايتساق ءدىني ساۋاتىمىزدىڭ ءسابي ساناسىنداي عانا ەكەندىگىن كورسەتەتىن شىندىق. جوعارىداعى اتاپ وتكەن بەس قازاقتىڭ بىرەۋى ارابتىڭ ءسالت-داستۇرىن شاريعاتپەن شاتاستىرىپ، ءوزىنىڭ ءومىر تىرشىلىگىن وسى ءبىر ۇلتپەن ەتەنە ساباقتاستىرۋعا تىرىسسا، تاعى ءبىرىنىڭ تانىم كوكجيەگىنىڭ اۋقىمى جەتىنشى عاسىردان جىلىستاماي-اق قويدى. جاڭالىق اتاۋلىنى جانىنا قاس سانايتىن بازبىرەۋلەرىنە قازاققا قاتىستى بىردەڭە دەسەڭ بولدى «شيرك» دەپ شىعا كەلەتىندى شىعاردى. اداسقان ساناعا اراشا بولار ءۇمىتىمىز يمامدارىمىز بەن زيالىلار دا ەدى. وكىنىشكە قاراي، مەشىت مولدالارىنىڭ بار ايتارى تاعات-عيباداتتىڭ توڭىرەگىمەن عانا تۇيىقتالسا، وقىعاندارىمىز «وسىلاي شىعار دەپ ويلايمىن...» سەكىلدى تايعاناق كوزقاراستاردان ارىعا بارا الماي قالدى.
ءدىن - ورمەكشىنىڭ تورىنداي وتە نازىك تاقىرىپ. ول ەكى دۇنيەنىڭ قىرى مەن سىرىن ەركىن باعامدار جوعارى تانىمدى تالاپ ەتەدى. دالىرەك ايتساق اللا مەن ادام اراسىنداعى رۋحاني بايلانىس. ال وسى بايلانىسقا بوگدە نيەتتەر مەن ساياسي مۇددە قوسىلعاندا ول ءدىن ەمەس، دۇلەي اپاتقا ۇرىندىرادى. الەمنىڭ ءار جەرىنەن شاڭ بەرىپ جاتقان قاندى قىرعىنداردىڭ سەبەبى وسىنى اڭداتادى. بۇگىنگى دوڭگەلەك دۇنيەدەگى ورىن الىپ وتىرعان ءدىن ماسەلەسىنىڭ انىق سۋرەتى وسى. انىق پەن تانىقتىڭ اراجىگىن اجىراتا بىلمەسەك وسىلاي جالعاسا بەرمەگى دە ءلازىم. سوندا قايتپەك كەرەك؟ ءدىن دۇربەلەڭىنىڭ داۋاسىن قايتكەندە تابا الامىز؟ مىنە قابىرعادان قويىلعان قيىن سۇراقتارعا بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن بوكەيحانوۆ قالامسابىمەن جاۋاپ بەرىلگەندىگىنە قايران قالاسىڭ. الاش ءتوراعاسىنىڭ تەرەڭ تانىمىنا تاعى دا ەرىكسىز تاڭدايىڭدى قاعاسىڭ. اڭگىمە ءالحيسساسى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ «ءدىن تالاسى» دەگەن اۋدارماسى حاقىندا. فرانسۋز جازۋشىسى بەرناردەن دە سەن-پەردەن ليەۆ تولستوي اۋدارعان وسى ءبىر قىسقاشا اڭگىمەنى قازاقشاعا بوكەيحانوۆ ءتارجىمالاعان. وقيعانىڭ ۇزىن-ىرعاعى مىناداي: ءۇندىستاننىڭ سۋرات قالاسىندا كوپتەگەن ءدىن وكىلدەرىنىڭ ءوزارا باسقوسۋى بولادى. اۋەلگى ءسوزدى يران عالىمى باستاعان وتىرىس سوڭى، كەيىن كەلە ۇلكەن داۋعا ۇلاسادى. اركىم ۇلى جاراتۋشىنى ءوز سەنىمىنە (دىنىنە) قاراي مەنشىكتەپ قىزىل كەڭىردەك ۇرىس الاڭىنا اينالدىرادى. سول جيىندا سوزگە ارالاسپاي قاعابەرىستە ءبىر جۇڭگو وتىرادى. ءباتۋاعا بەكىمەي قىزارا بورتكەن توپ قولقانى سول قىتايعا سالىپ «سەن قالاي ويلايسىڭ، ويىڭدى ايتساڭشى؟» - دەيدى.
«مىرزالار! مەنىڭ بايقاۋىمشا ادامداردى ءدىن تۋراسىندا ءبىر ءىتتىفاققا (ىنتىماققا) كەلتىرمەيتىن جالعىز-اق نارسە نامىس.
....وزىمشىلدىكپەن ءار ادام قۇداي وزىمدىكى، يا وتانىمدىكى، يا دىندەسىمدىكى بولسا ەكەن دەيدى. كۇللى ءدۇنياعا سىيمايتىن ۇلىع ءتاڭىرىنى ءھار جۇرت ءوزىنىڭ عيباداتحاناسىنا قاماعىسى كەلەدى. ءتاڭىرىنىڭ ەزگىلىگىن (ىزگىلىگىن) ىسپاتتايتىن قۇداي ءوزى ءدۇنياعا شاشقان نىعمەتىنە جەتەتىن ماداق ءسوز بار ما؟ ادام جۇرەگىنە جازىپ قويعان قۇدايدىڭ ءوز كىتابىنداي شاريعات كىتابى بار ما؟ جاقىن ءۇشىن جانىن فيدا ەتەتىن ەرلىككە جەتەتىن قۇرباندىق بار ما؟ قۇرباندىق قابىل بولۋىنا ەزگى (ىزگى) ادامنىڭ شىن ىقىلاس-كوڭىلىنەن ارتىق ورىن بار ما؟ نەعۇرلىم قۇدايدى جوعارى دەپ، بيىك دەپ، ۇلۇع (ۇلىق) دەپ ۇقسا، سوعۇرلىم جاقسىراق تانىماقشى.
جاقسىراق تانىعان سايىن، قۇدايعا جاقىنىراق بولماقشى. جاقىن بولۋىنىڭ ماعىناسى: راقمەتىن كورىپ، راقىمدى بولماق، مەھىربانلىعىن (مەيىرباندىلىعىن) كورىپ، مەھىرىمدى (مەيىرىمدى) بولماق. بىرەۋدىڭ كوزى سوقىر، بىرەۋدىڭ كوڭىلى سوقىر. كوزى سوقىر جارىقتى كورمەي، جارىق جوق دەر، ياكي كۇنگە كوزى جەتپەي، كورىپ وتىرعان شامىن كۇن دەپ بىلەر؛ كوڭىلى سوقىر قىلىقتى ايىرىپ، قۇدايدى تانىماي قۇداي جوق دەر، ياكي قولىنا ۇستاپ كوزىمەن كورىپ وتىرعان اعاشىن قۇداي دەپ بىلەر. قاي سوقىرلىق تا بولسا – كەمشىلىك. ءبىراق، سوقىرلىعىنىڭ بەينەتىن ھاركىم ءوزى كورەدى...» - دەيدى. قوس بەتتەن عانا تۇراتىن ءتارجىمانىڭ وقيعا سورابى وسىلاي اياقتالادى. ءاليحان بۇل ءتارجىما ارقىلى نەنى ماقسات ەتتى؟ بىزدىڭشە مۇنىڭ ماعىناسى تىم تەرەڭدە جاتىر. ماڭگىلىك مايدانعا ۇلاسقان ءدىن تالاسىنا تەك تانىم تارازىسى عانا توقتام بولاتىنىن پايىمدايدى. ءسىرا، قالتارىس قالعان ەشتەڭە قالماعان سەكىلدى. ءوسىبىر جۇڭگو ازاماتىنىڭ (ماسەلە ۇلتىندا ەمەس) اۋىزىمەن ايتىلعان اقيقات سوزدە اڭعارعان ادامعا ءبىزدىڭ دە تاعدىرىمىز مەنمۇندالايدى.
ماناعى توبەدەگى ءسوز ەتكەن بەس قازاقتىڭ بىرىگە الماۋىنا دا تەك تانىم مۇگەدەكتىگىنىڭ توقتام بولعاندىعى ايدان انىق قوي. بۇدان بىرنەشە عاسىر بەدەرىندە يسلاميات ءبىلىمىنىڭ بۇلاعى بولعان بۇگىنگى مىسىر مەملەكەتىنىڭ كورىنىسى قانداي؟ ونىڭ دا تۇبىنە كوزسىز كوبەلەكتەي «كوڭىل سوقىرلىعى» جەتكەندىن اڭعاراسىڭ. قاسيەتتى قۇران-كارىمنىڭ ءبىر اياتىندا اللاھ-تاعالا: «بۇل ءدىندى (يسلامدى) ادامداردى باقىتتى بولۋ ءۇشىن ءتۇسىردىم» - دەيدى. سوندا سوعىس وشاعىنا اينالعان بۇگىنگى مۇسىلمان مەملەكەتتەرىندە باقىت جايلى نەندەي ءسوز بولۋى ءتيىس. دەمەك بۇل، ءدىن يسلامنىڭ ەمەس، بىزدەگى مۇسىلماندىق تانىمنىڭ تايازدىعىنان بولىپ وتىرعان ءجايىت.
كوبىمىزدىڭ كوكجيەك كولەمىمىز يسلامدى مەشىت پەن مولدانىڭ ماڭايىنان ارى قاراي اسىرا الماي-اق قويدى (بۇعان ءدىن تەك موللارعا ارنالعان ماماندىق سەكىلدى، قيامەتتە سولار عانا ەسەپ بەرەتىندەي موجانتوپاي تۇسىنىكتى قوسىڭىز). وسىندايدا ويىڭا ءدىن قايراتكەرى عۇمار قاراشتىڭ «ءدىن بىزگە ەمەس، ءبىز دىنگە مۇقتاجىمىز» دەگەن عاقلياسى ورالادى.
ءبىز ءوزىمىزدىڭ ءون بويىمىزداعى كەمشىلىكتەردى كورۋگە ءام تۇزەۋگە ءتيىسپىز.
سەبەبى «سىن تۇزەلمەي ءمىن تۇزەلمەس» دەگەن ۇلى رۋحاني تانىم تارازىسى بار. قۇدايشىلىعىن ايتايىق، قۇران ءسوزىن قۇر جاتتاعان قۇرعاق قۇلشىلىق ءبىزدى قايدا اپارا جاتىر. ءوز باسىم مولدانىڭ ءبىر باسىنا عانا بولماسا وزگەگە تيگىزگەن جاقسىلىعى جايلى ەش جەردەن ەستىگەنىم جوق.
سوندا پايعامبارىمىزدىڭ «ادامنىڭ (كىسىنىڭ) ەڭ جاقسىسى ادامدارعا (ادامزاتقا) جاقسىلىق جاساعاندارى» - دەگەن ءحاديسىن قايدا قويامىز. وسى مىسال ابايدىڭ «بۇل زاماننىڭ موللالارى حاكىم (عىلىم) اتىنا دۇشپان بولادى» شىندىعىمەن، شاكارىمنىڭ «نوقتالى مي» ۇعىمىنىڭ ءالى كۇنگە قاتقان قالپىندا قالعاندىعىن كورسەتەدى. وكىنىشتىسى سول، قۇرعاق قۇلشىلىقتان اسپاعان قوراش ارەكەتىمىز قارت قۇرلىقتىڭ پايداسىنا شەشىلىپ جاتىر. اۋعانستان مەن يراكتاعى ورىن الىپ وتىرعان اۋىر جاعدايلار وسىنى تۇسىندىرەدى. قايىرا ايتۋعا ءماجبۇرمىز. رۋحاني تانىم دەگەنىمىز - سەكتامەن نەمەسە توپپەن تۇسىندىرىلەتىن تۇسىنىك ەمەس، ول تەك قانا اللا مەن ادام اراسىنداعى رۋحيزات قاتىناس.
ءاليحان اۋدارماسىنداعى «... ادام جۇرەگىنە جازىپ قويعان قۇدايدىڭ ءوز كىتابىنداي شاريعات كىتابى بار ما؟ نەعۇرلىم قۇدايدى جوعارى دەپ، بيىك دەپ، ۇلۇع (ۇلىق) دەپ ۇقسا، سوعۇرلىم جاقسىراق تانىماقشى. جاقسىراق تانىعان سايىن، قۇدايعا جاقىنىراق بولماقشى. جاقىن بولۋىنىڭ ماعىناسى: راقمەتىن كورىپ، راقىمدى بولماق، مەھىربانلىعىن (مەيىرباندىلىعىن) كورىپ، مەھىرىمدى (مەيىرىمدى) بولماق» - دەگەن ۇلى ۇعىمدار كاتەگورياسى وسىعان سايادى.
جاقسىلىقتى ءبىر عانا جاراتۋشىنىڭ ريزاشىلىعى ءۇشىن ەمەس، قور قىزىن قۇشپاق جۇماق ءۇشىن (مۇنىڭ كەشەگى كوممۋنيزم يدەياسىنان قانداي ايىرماشىلىعى بار) جاساعان باقاي ەسەبىمىزدىڭ شىن يسلامداعى رۋحيزات تانىمعا ءۇش قايناسا دا سورپاسى قوسىلمايدى. بىزدەگى ءھام قالابەردى الەمدەگى ءدىن داعدارىسىنىڭ (سوقىرلىعىنىڭ) سيمپتومى وسى. ەكى دۇنيەنى ەركىن، ءتور توڭىرەكتى تۇگەل تانىعان ءال-فارابي مەن عازالي، اباي مەن تولستوي تانىمىنىڭ جوقتىعى دوڭگەلەك دۇنيەنىڭ تىنىشتىعىن كەتىرىپ-اق تۇر. ءاليحاندى دا ءارى-سارى ەتىپ الەككە ءتۇسىرىپ وتىرعان دا وسىنداي جاعدايلار. تولستوي دەگەننەن شىعادى بوكەيحانوۆتىڭ ءتارجىما سوڭىن: «باسقالار دا تولستوي كوزىمەن قاراسا، وسى كۇنگى بالقاندا سۋداي اعىلىپ-توگىلىپ جاتقان قانعا ورىن تابىلماس ەدى» - دەپ تۇيىندەۋى تەگىننەن-تەگىن بولماسا كەرەك.
ىلگەرىدە اكادەميك ماناش قوزىبايەۆ مارقۇم ءبىر سوزىندە «ءبىز ءالى دە ءاليحان تاۋىنىڭ ەتەگىندەمىز» دەگەن بولاتىن.
تاۋ تۇلعا تانىمىنىڭ ءبىر پاراسى وسى اۋدارمادا جاتقانعا ۇقسايدى. بۇدان ءبىر عاسىر ىلكىدەگى بوكەيحانوۆ ءتارجىماسى بۇگىن تاريحقا اينالدى. تاريح تاجىريبە الاڭىنا اينالۋى ءتيىس. تاريحتىڭ قايىرىلىپ سوقپاي، قايتالانباي قويمايتىن تاعى ءبىر شىندىعى بار. مىنە، تاريحي تاجىريبە سوندا عانا سىزبەن بىزگە زەردەلى تاڭداۋ، دۇرىس پايىم جاساتادى.
الەمدىك ەليتا
(نەمەسە ج.ايماۋىت ۇلىنىڭ ءبىر ماقالاسى حاقىندا)
I
ءبىز تۇلعانى بەلگىلى ءبىر داتالى مەرزىمگە بايلاپ، ءجۇز نەمەسە ءجۇز ەلۋ جىلدىق ناۋقاندا عانا ەسىمىزگە الماي، ولار جايلى اي، ءتىپتى اپتا سايىن ايتىپ وتىرۋعا ءتيىسپىز. ويتكەنى تۇلعانىڭ جەتكەن ورەسى مەن شىققان بيىگىن بويىنا دارىتپاعان ەلدىڭ ءاماندا بولاشاعى جوق. كەزەكتى كوسەمسوزگە بەرەلىك.
بۇل بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن جازىلعان ماقالا ەكەن. ماقالا اۆتورى ايگىلى جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى. ەڭبەگىنىڭ ەسىمىن (تاقىرىبىن) «ۇلتتى ءسۇيۋ» دەپ اتاعان ايتۋلى ماقالادا الاشتىڭ ءبىراز ماسەلەسى ءسوز بولىپتى. الەمدى، قالا بەردى قازاق پەن ورىستى ءوزارا سالىستىرا جازعان وسى ءبىر عاجايىپ ماقالادان قىسقاشا عانا ءۇزىندى كەلتىرەيىك. «...ۇلتشىل جۇرتتار، انە، گەرمانيا، ياپونيا، انگليا، تۇركيالار، ولاردىڭ بالاسى جاسىنان «ۇلتىم» دەپ وسەدى. ەسەيگەن سوڭ بار ءبىلىمىن، كۇشىن ءوز جۇرتىنىڭ كۇشەيۋىنە جۇمسايدى. ولاردىڭ ءار ادامى – مەملەكەتتىڭ كەرەگى، قىزمەتكەرى. كورشىمىز ورىستى الايىق. ...چينوۆنيگى ءوزى قوجا، ءوزى تورە بولىپ، قارا حالىقتى مەنسىنبەدى، جان ەسەبىندە كورمەدى. ...ەكىنشى جاعىنان ورىس پاتشاسىن قۇدايدان جامان اسپەتتەپ، كوككە كوتەردى. يمەندى، قورىقتى، پاتشادان كۇشتى ءامىر يەسى بار دەپ ويلاعان جوق.
... مۇجىقتىڭ مۇنداي بولعان سەبەبى ورىستىڭ جوعارعى تابىنان شىققان تالاي اتاقتى، ءبىلىمدى جازۋشىلارى مۇجىقتى ماداقتاپ كىتاپتار جازىپ، كوتەرىپ، ءوزىمشىل قىلىپ، ءتاڭىرسىتىپ جىبەردى». وسى جولداردى وقىپ وتىرعاندا مۇستافا شوقايدىڭ: « ...كەڭەستىك رەسەيدە بار نارسە ستالينگە بايلانىستى. شوشقالار تورايلاسا، سيىرلار بۇزاۋلاسا، بيداي مەن ماقتا مول ءونىم بەرسە – وسىنىڭ ءبارى ءستاليننىڭ قىزمەتى، ءستاليننىڭ ىستەگەنى بولىپ تابىلادى. دەمەك بۇل ەلدە ءستالينسىز شوشقا تورايلامايدى، بيداي ونىپ-وسپەيدى. ...وسىعان وراي «يزۆەستيا» مەن «پراۆدا» گازەتتەرىنە باسىلعان ماتەريالداردى وقىساڭىز – وسىنىڭ ءبارى تەك ءستاليننىڭ جەكە باسىن دارىپتەپ، ونى تاڭىرگە اينالدىرۋ ءۇشىن ىستەلگەن بە دەگەن ويعا كەلەسىز»، – دەپ قىنجىلا جازعانى ەرىكسىز ەسىڭە تۇسەدى. سودان بەرى ءجۇز جىل وتسە دە وسى ەپيزودتاردىڭ اينا-قاتەسىز كوزى ءتىرى كورەرمەنى بولىپ وتىرعانىمىز وكىنىشتى، ارينە...
وسى ورايدى پايدالانا وتىرىپ ءسال عانا تاريحي شەگىنىس جاسايىق. XIX عاسىردا وتارلاۋ ساياساتىنىڭ جاڭا ءبىر ايلاسى رەتىندە الاش دالاسىندا ورىس مەكتەپتەرىنىڭ بوي كوتەرە باستاعانى بەلگىلى. ونىڭ ءتۇپ ماقساتى مەن مۇددەسىن ءبىر ادام اڭعارعان بولسا، ول ءسوزسىز اباي قۇنانبايوعلى ەدى. «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر، تالاي قازاق بالاسى» دەپ باستالاتىن عازالىندا حاكىم وسى ءبىر ءجايتتىڭ ءبىراز تۇستارىن اشالاپ ايتىپ وتەدى. «...بالام زاكون ءبىلدى دەپ، قۋانار اتا-اناسى، ويىندا جوق ولاردىڭ، شاريعاتقا شالاسى» دەگەن كۇدىگىندە شىنىمەن-اق كوپ ماسەلەنىڭ ءمانى جاتقان-تۇعىن. حاكىمنىڭ بۇل جەردەگى قولدانىپ تۇرعان «شاريعات» ءسوزى كۇللى كىسىلىك پەن پاراساتتىڭ، ادەت-عۇرىپ پەن سالت-سانانىڭ جيىنتىق ۇعىمى ەكەندىگى ءشۇباسىز. اقىن ورىسشا وقىعانداردىڭ وسى ءبىر اتتەگەنايىنان شىنىمەن-اق سەكەم الادى.
سەبەبى تىلمەن بىرگە سول ۇلتتىڭ مىنەزى مەن مەنتاليتەتى قوسا سىڭەتىنىن، اگاراكي ءتىل جوعالار بولسا ونىمەن بىرگە سول حالىقتىڭ تۇتاس تانىمىنىڭ بىرگە سونەتىنىن حاكىم جاقسى بىلەدى (ءبىر ەسكەرتەرىمىز بۇعان بىرنەشە ءتىلدى ءبىلۋىمىزدىڭ ەشقانداي دا قاتىسى جوق. بىزدىكى تەك سويلەۋ مەن ويلاۋ كاتەگورياسىنىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار ەكەندىگىن وقىرمان قاپەرىنە سالا كەتۋ عانا). ءدال ءقازىر اعىلشىن ءتىلى دەپ ايعايعا باسىپ-اق جاتىرمىز. ال ونىڭ وقۋ يندەكسى قانداي؟ مۇنىڭ ارعى جاعى ابايدى الاڭداتقان «شاريعاتقا شالا» ماتەراليستەر مەن اگنوستيكتەردى تاعى دا تاربيەلەۋ ەمەس پە؟ ءوزىمىز تۇسىنبەسەك تە وڭەشىمىزدى سوزعان وسى ءبىر ولەرمەن ارەكەتىمىزدىڭ تۇپكى ماقساتىندا نەندەي ەسەپتەر جاتىر؟ مىنە، ويلاساڭ تۇبىنە بويلاتپاس وسىنداي ساۋالدارعا ءبىر ساتكە بولسىن سەرگەك سانامەن جاۋاپ ىزدەۋدىڭ ەشقانداي دا زيانى جوق. ارينە، بۇل سۇراقتاردىڭ ءوزى جەكەلەي ءبىر-بىر ماقالاعا جۇك. ءبىزدىڭ بار ايتقىمىز كەلگەنى ابايدى الاڭداتقان وسىنداي جايتتەردى جۇسىپبەكتىڭ دە ءدال اينا-قاتەسىز اڭعارعانى. «...ەستەرىڭىزدە بولسىن: قارا حالىقتىڭ مادەنيەتتى بولۋىنان مادەنيەتتى كىسىنىڭ قازاق بولۋى قيىن. بالاعا وسى باستان ۇلت رۋحىن ءسىڭىرىپ، قازاق ومىرىنە جاقىنداتىپ تاربيەلەۋ كەرەك. ورىس تاربيەسىن العان بالا ۇلت قىزمەتكەرى بولا المايدى» دەپ پىشاقكەستى ۇكىم جاسايدى. نەگە ەكەنىن قايدام، وسى جولداردى وقىعاندا ورىس ءتىلدى قازاقتاردىڭ ءتيپى كوز الدىمدا تىزبەكتەلىپ كوپكە دەيىن كەتپەي قويدى. قۇرمەتتى وقىرمان قاۋىم، ءسىز وسى جاندار وزدەرىنىڭ ورىسشا ويلايتىنىن اسا زور مادەنيەتتىلىك سانايتىنىنا زارەدەي دە ءشۇبا ەتپەسەڭىز بولادى. مۇنداي «مادەنيەتتى» ادامداردىڭ ەشقاشاندا قازاقتى تۇسىنۋگە تىرىسپاعانىن، سونداي-اق، قازاق بولۋ باقىتىنىڭ بۇلاردىڭ تالەيىنە جازىلماعاندىعىن اشىق ايتۋعا ءتيىسپىز. بايقاعان جانعا ايماۋىت ۇلى ۇلتتىڭ ۇشىعى مەن دۋالاپ العان دەرتىنىڭ دە ديوگنوزىن ءدال كورسەتىپ بەرەدى. مويىنداۋعا ءماجبۇرمىز. بۇگىنگى بيلىكتىڭ قانىنا تارتپاس قاتىباس قىلىعى مەن ورىسقۇلدىعىنىڭ توركىنى دە وسى جۇسىپبەك كەلتىرگەن دەرەكتەردە جاتىر.
دۋا دەگەننەن شىعادى. عاسىردان عاسىرلارعا سوزىلعان قانكوبىك شايقاس بالادان اتاعا، اكەدەن بالاعا بەرىلەتىن كوشپەلى اقپاراتتاردىڭ كوزىن جويىپ، تەك قۇر سۇلدەمىزدى عانا قالدىرعان ەكەن. كوڭىلىمىزگە كەلمەسىن، ءبىزدىڭ «ەل قامىن جەگەن ەدىگە» بولىپ كورىنۋىمىز ۇلتشىلدىقتىڭ تەك سىرتقى فورماسى عانا. بۇل فەنومەندى ءوز وتىرىگىمىزگە ءوزىمىزدى يلاندىرۋ (اۋتوسۋگگەستيا) دەپ اتاساق تا بولادى. وسىنى تىلىنە تيەك ەتكەن جۇسىپبەك «...وقىعانداردىڭ كەيبىرەۋلەرى جان-تانىمەن ادال قىزمەتىن ۇلتىنا كورسەتە الماۋى، پايداسىن نە دارەجەسىن ساعالاپ كەتۋى عاجاپ ەمەس، سەبەبى، «ۇلتشىلدىق»، «ادالدىق»، «قىزمەت» (بۇل جەردە ەلگە قىزمەت ەتۋ) دەگەن نارسەلەر سۇيەگىنە ءسىڭىپ وسكەن زات ەمەس. سىرتتان جاپسىرىلعان جاماۋ» دەيدى. ارداقتى ابايدىڭ «ۇيالامىن دەگەنىڭ كوڭىل ءۇشىن، ۇساق قۋلىق ءبىر عانا ءومىر ءۇشىن» دەگەن ولەڭ جولدارى دا وسى جاعدايلاردى ءدال ءتۇسىندىرىپ تۇر. كوپ دۇنيەنى كوز الدىمىزعا جايىپ سالعان ماقالا اۆتورى ءسوز سوڭىنا قاراي، وقىعان ازاماتتاردىڭ ادرەسىنە قاراتا ءبۇي دەپ امانات جۇكتەيدى. «...قازاققا زور كەۋدە اقسۇيەكتىڭ، اقشا جەگىش جىلتىراۋىق شەنەۋنىكتىڭ، سۇلۋ ءسوزدى، قۇرعاق بەكتىڭ كەرەگى جوق؛ ادال كۇشىمەن وگىزدەي ورگە سۇيرەيتىن جۇمىسشى كەرەك. سول جۇمىسشى – وقىعاندار. بەكەرگە كەتكەن ساعات، بوسقا وتكىزىلگەن مينۋت – ۇلت ىسىنە زور شىعىن. وقىعاندار! بۇل ۋاقىت جان تىنىشتىق ىزدەيتىن، قىزىق قۋاتىن ۋاقىت ەمەس، قىزمەت قىلاتىن ەڭبەك سىڭىرەتىن ۋاقىت. ويلاڭىزدار: حالىق ءبىز ءۇشىن ەمەس، ءبىز حالىق ءۇشىن تۋعامىز، ولاي بولسا، مويىنىمىزدا حالىقتىڭ زور بورىشى، اۋىر جۇگى جاتىر» دەيدى. ساڭىلاۋى بار ادامعا ءبارى دە تۇسىنىكتى دەگەن ويدامىز.
ءوزىن وقىعان سانايتىن، ءام وسى ايتىلعانداردى الاش ازاماتتارىنىڭ ارتتاعى ءىزباسارلارىنا جۇكتەگەن اماناتى دەپ تۇسىنەتىن ءار قازاق بالاسى بۇل ماسەلەگە بەي-جاي قارامايدى دەگ
پىكىر قالدىرۋ